بناهای مسکونی در دوره پهلوی اول
با شروع حکومت پهلوی در سال 1304 هجری شمسی، تغییرات بنیادین در اکثر جنبههای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و معماری ایجاد گردید. در این دوره که به دورهی نوسازی و شروع تغییرات اجتماعی معروف است ساختارهای شهری و نهادهای مدنی نیز دچار تغییرات گسترده شد. یکی از مواردی که به تبع تحولات سیاسی پذیرای تغییر شد و در روند نوسازی و مدرنیزاسیون قرار گرفت معماری بود (عسکری چاوردی و همکاران؛ 1396).
هرچند که معماری در دوران پهلوی اول، عمدتا در سبک بین المللی و در برگیرنده معماری مدرن در بناهایی چون کاخ دادگستری تهران، کاخ شهربانی و سایر بناهای ساخته شده در این دوران بود؛ اما در بناهای مسکونی و ساختمانهای کم اهمیتتر که ساخته دست افراد عادی بود رنگ و بوی آثار متفاوت از بناهایی بود که زیرنظر دولت ساخته می شد. استفاده از بافت آجری، تراسهای کنسول شده و تزئینات خاص، عمدهترین شاخصه های معماری این بناها را شکل میدادند (غفاری جباری و خضری، ۱۳۹۴).
در معماری پهلوی ما شاهد احداث همزمان ساختمانهایی هستیم که هر کدام بیانگر یکی از مکاتب فکری دورههایی مشخص از تاریخ ایران هستند. این گرایشهای متفاوت و بعضا متضاد در معماری این دوره، ناشی از اختلاف در گرایشهای سیاسی و ایدوئولوژیک این عصر از تاریخ ایران است که ریشه در جریانهای عقیدتی- سیاسی اواخر دوره قاجار و اوایل دوران پهلوی دارد. نتیجه این انفعال فرهنگی، بخصوص در زمینه معماری، عرضه و تکمیل سبکهای مختلف معماری اروپا و آمریکا در دهه های اخیر به کشور بوده است (رحمانی مقدم، ۱۳۹۴).
روند شهرسازی
در واقع، روند شهرسازی و شهرنشینی در ایران، از آغاز دوره پهلوی وارد مرحله تازهای شد که می توان آن را مرحله تحول و دگرگونی نام نهاد. شهرهای ایران که دارای ویژگیهای تکامل یافته در طی قرنهای متمادی بودند، در طی چند دهه دچار تحولی عظیم شدند، تحولاتی که باید ریشه آن را در تجددخواهی و حمایتهای دولتی در آن جستجو کرد (حسینی، ۱۳۹۵).
از جمله این بسترهای تحول یافته در دوره پهلوی اول، شهر ارومیه است. بررسیها نشان می دهد که با وجود دگرگونیهای به وجود آمده در معماری بناهای شهر ارومیه و نقش انکار ناپذیر شهرسازی جدید در کنار ضوابط و قوانین مصوب در این دوره، مطالعات کاملی در این خصوص صورت نگرفته است. در واقع، شهر ارومیه از جمله شهرهایی است که بافت قدیمی آن متعلق به این دوران بوده چرا که به دلیل زلزله های عظیمی که در این شهر رخ داده، از معماری قبل از قاجار و پهلوی در تبریز آثار کمی به جای مانده است.
اما متاسفانه این بناها در دوران معاصر، مورد بی توجهی و کم لطفی قرار گرفته اند و در حال حاضر بیشتر به عنوان بافت فرسوده شهری در خطر نابودی هستند. به طوریکه تاکنون میزان زیادی از این بافت از میان رفته و مسئولان نیز تلاشی در جهت حفظ آثار باقی مانده ندارند. همچنین، با توجه به این که شهر سازی معاصر ایران در دوره پهلوی اول با تغییراتی جدی با الهام از شهرهای اروپایی طراحی و اجرا شد؛ در این بین شهر ارومیه نیز به دلیل مرزی بودن با کشورهای همسایه همیشه دستخوش تغییراتی بوده است (بیرامی، ۱۳۹۵).
لذا در این پژوهش، سعی بر این است ساختار و مطالح بناهای مسکونی ساخته شده در شهر ارومیه در دوران پهلوی اول مورد بررسی قرار گیرد و آثار و بناهایی که در این دوران ساخته شدهاند معرفی شود.
مصالح بناهای مسکونی در دوره پهلوی اول
دوره پهلوی اول که با کودتای 1299 شمسی آغاز و در سال 1304 عملا به عرصه قدرت رسید دوره نوینی آغاز شد که به شدت تحت تأثیر تجددگرایی در فرهنگ غربی قرار گرفت. از این رو میتوان ورود مدرنیسم و نقش آن را در بناهای این دوره حائز اهمیت دانست. این دوره به جهت نگرش نوینی که در جهت توسعه، نوسازی و تغییرات بنیادی داشت با صراحت و اقتدار توانست معماری را به سمت ایجاد یک سبک و سیاق منحصر به فرد هدایت نماید (خاکپور؛ جزء پیری و بهرنگ، ۱۳۹۴).
ابنیهها یکی از اقسام بناها را در عصر پهلوی تشکیل می دهد که در جایگاه خویش حائز اهمیت است. معماری بناها در این دوره که قسمی از آثار و معماری امروز را نیز شامل می شود تحت تأثیر عوامل متعددی شکل گرفت که یکی از آنها، معماری ساختمان های دولتی و عمومی است.
گرچه الگوبرداری از ابنیه دولتی و عمومی، پیشرفت ها و امکانات تازهای در معماری و در مواردی همخوانی با اقلیم را در پی داشت لکن از آنجا که موجب رواج معماری غیر بومی و دارای هماهنگی اندک با اقلیم شده و تا به امروز نیز ادامه یافته است، ریشه یابی این تأثیرپذیری اهمیت پیدا می کند (رحمانی مقدم، ۱۳۹۴).
کاربرد مصالح
همچنین بناهای مسکونی در دوره پهلوی اول و نحوه ساختار این بناها نیز حائز اهمیت است. درک تحولات شهرسازی و معماری دوره رضا شاه ، بدون پرداختن به تحولات فرهنگی و اجتماعی، عملا راه به جایی نمی برد. در دوره پهلوی اول تحولات اساسی در زمینه معماری و شهرسازی در ایران صورت پذیرفت. هدف بلند مدت رضا شاه، بازسازی ایران طبق الگوی غربی بود. او برای رسیدن به جامعهای مدرن همانند جوامع اروپایی نیازمند تغییر و تحول در کالبد شهرها بود و از این رو اقدام به تخریب برج و باروی شهرها واحداث خیابانها و ساختمان های دولتی، ادارات، کارخانه ها و … نمود (مطیعی، ۱۳۹۵).
اولین مداخلات در بافت سنتی و کالبدی شهرها از جمله شهر ارومیه که موضوع اصلی این مقاله می باشد، در این دوره انجام گرفت و شهر ارومیه تا ابتدای این دوره ساختار سنتی خود (برج و بارو و ….) را حفظ کرده بود و بناهای مسکونی و بازار که قبلا دارای کارکرد و استخوان بندی ویژه سنتی خود بود، رفته رفته کارکرد خود را به خیابان کشیهای عریض و مغازههای ویترینی در بر خیابانها داد و در واقع اولین تغییرات کالبدی شهر ارومیه آغاز شد و خیابان های امام خمینی (ره)، منتظری، مطهری فعلی و … احداث شد (مطیعی، ۱۳۹۵).
همچنین ساخت بناها و نوع مصالح آن که قبلا به روش سنتی و با خشت ساخته میشد؛ حالا مصالح مدرن جای آن را گرفته است. لذا اهمیت پژوهش در ارتباط با بررسی ساختار و مصالح بناهای مسکونی در این دوره و در شهر ارومه از اهمیت بسزایی برخوردار است.