طراحی مراکز اقامتی گردشگری و فرهنگی با رویکرد معماری بومی
يكي از مهمترين عناصر اصلي صنعت توريسم، واحدهاي اقامتي مسافران و توريست هاست. اين تأسيسات شامل هتل ها، مهمانسراها، متلها، كاروانسراها، كمپها ، كلبه هاي ساحلي و كوهستاني، اردوگاهها، پانسيونها، پلاژهاي توريستي، زائرسراها و… هستند (طاهری دمنه و همکاران به نقل از رضوانی؛ 1390).
چنين تصور مي شود كه واژه هتل يك معني عمومي در سراسر دنيا دارد و مقصود از آن گونه هاي مختلفي از ميهمان خانه هاست. هيچ راهي وجود ندارد كه بتوان انواع مختلف هتلهاي موجود را طبقه بندي يا درجه بندي كرد. به طور كلي، درجه بندي، نمايانگر اقداماتي است كه در بازار صورت مي گيرد، تا موجب جذب مسافر و ميهمان شود براي نمونه، مي توان به هتل فرودگاه، هتل سنتي، هتل بازرگاني، هتل مجلل ، هتل اقتصادي و يا هتل تفريحي وسرگرمي اشاره كرد. هتل را مي توان تأسيسات اقامتي كه براي استفاده ميهمانان به قصد انتفاع ، براساس ضوابط رسمي و معيني ايجاد مي شوند و خدمات مشخصي مانند پذيرايي را به مسافران عرضه مي كنند، تعريف كرد. هتل ها در اغلب كشورها از نظر تجهيزات و ميزان خدمات و تسهيلاتي كه ارائه مي دهند، درجه بندي شده، ملزم به داشتن تجهيزات و ارائه خدمات و تسهيلات معيني هستند (طاهری دمنه و همکاران؛ 1390: 123).
گردشگری و صنعت هتل داری
امروزه سفر راهی برای دور شدن از خانه خلق کرده است. در این راستا پیوند نزدیکی میان رشد امکانات، تسهیلات و توسعه شیوه های حمل و نقل به وجود آمده است. تا نیمه های قرن نوزده میلادی، سفر منحصر به جاده های داخل مرزها بود، خواه سفر تجاری، خواه سفر تفریحی. در کشورهای اروپایی برای پاسخگویی به این خواسته مسافران و مهمانپذیر ها در راه های اصلی و نزدیک به شهرهای مهم ساخته شدند. قرن هاست در اروپا شغل مسافر خانه¬داری رواج دارد. از هنگامی که روم فتح شد، مسافر خانه ها و مهمانپذیر ها یکی پس از دیگری ساخته می شدند و در مقابل پولی که از مشتریان دریافت می کردند، غذا و نوشیدنی و وسایل سرگرمی و راحتی ایشان را فراهم می آوردند. با انحطاط امپراتوری روم در حدود سال 500م. به دلیل مشکلات، سالها با فقدان تجارت و بازرگانی روبه رو بودند. در این دوره، کلیسا پذیرای مسافران بود. در قرن 15م. مسافرخانه ها بار دیگر در کشورهای اروپایی بسیاری، به ویژه انگلستان و فرانسه توسعه یافت. تدریجاً در قرون هفده و هجده میلادی، این مسافر خانه ها گسترش یافتند به طوری که برخی از آنها بین 30 تا 50 اتاق داشتند و امکانات خود را افزایش دادند. با روی کار آمدن خطوط راه آهن، حدود سال 1825م. در انگلستان، سرنوشت مسافر خانه ها مهمور شد. از مدت زمان سفر کاسته شد و مهمانپذیر های بسیاری رو به فراموشی رفتند چرا که مسیرها تغییر کرده بود؛ این فراموشی تا اوایل قرن بیست ادامه داشت تا اینکه موتورسواران و دوچرخه سواران به کمک مسافرخانه ها آمدند. هتل ها نیز از قلب مسافرخانه ها بیرون آمدند شاید تنها با یک تغییر ساده اسمی! واژه هتل حلقه فریبنده ای در خود داشت. در کشور فرانسه، هتل محل اقامت افراد سرمایه دار و ثروتمند بود. البته برخی از ساختمان های عمومی هم هتل نامیده می شدند، مانند ضرابخانه ها… در حدود سال های 1800م. واژگان “هتل”، “قهوه خانه ها” و … همه تقریباً برای انتقال یک مفهوم به کار می رفتند. از سال 1820م. واژه “هتل” به عنوان اصطلاحی برای توضیح افرادی به کار می رفت که توقف شب خواب در مکانی دارند و در مقابل مبلغی که هزینه می کردند از امکانات غذایی و رفاهی آن مکان استفاده می کردند. تا اواخر دهه 40، هتل های کوچک بین المللی عمدتاً در سوییس و انگلستان بودند (آبیار؛ 1380).
در سال 1948م.دولت امریکا تقضای خود را مبنی بر ساخت هتل در امریکای لاتین به شرکت های هتل سازی اعلام کرد تا از این طریق اقتصاد کشور را بهبود بخشد. کونراد هیلتون[1] در سال 1948م. اولین هتل بین المللی خود را در “سن جوان” San Juan راه اندازی کرد. هتل های بین المللی هیلتون که امروزه دفتر مرکزی آن در انگلستان است، در سال 1991، بالغ بر 50799 اتاق در 151 هتل خارج از امریکا به خود اختصاص داده است. از دیگر پیشگامان صنعت هتل داری و ساخت هتلهای زنجیره ای می توان به “ارنست هاندرسون”، بنیانگذار هتل های زنجیره ای “شرایتون” [2]اشاره کرد. این دو هتل زنجیره ای تا دهه 60 و روی کار آمدن هتا های زنجیره ای “هیات” [3]تنها رقیبان بازار بودند. هر جا که این دو هتل ساخته می شدند، خطوط هوایی ایلات متحده هم دیده می شد. یکی دیگر از عوامل گسترش هتل ها، توسعه و گشایش متل ها ی استاندارد در جاده ها و بزرگراه ها توسط “کمونس ویلسون”، بنیانگذار هتل های زنجیره ای “هالیدی[4] بود که امروزه از بزرگترین هتل های زنجیره ای در دنیا است. وی بر این باور بود که هتل می بایست راحت، تمیز، همراه با امکانات مقرون به صرفه و بدون افراط گرایی باشد و فضای پارکینگ به اندازه کافی بزرگ باشد.این مدیر دو عامل اساسی موفقیت امریکاییها را ساخت هتل های بین المللی توضیح می دهد:
- بیشترین سفرهای خارجی در امریکا صورت می گیرد.
- از امکانات ممتاز و درجه یک استفاده می کنند (همان منبع).
هتل ها و متل ها اغلب تسهیلات یکسانی ارائه می دهند با این تفاوت که یک متل اکثراً در بزرگراه است و پارکینگ وسیعی دارد. اگرچه در برخی موارد حتی این تفاوت ها هم وجود ندارد و میهمانان با توجه به میل و علاقه شخصی خود تصمیم می گیرند در هتل یا متل اقامت داشته باشند. ارزان فیمت ترین تسهیلات در شهرهای بزرگ، ابتدا در ژاپن دیده شدند که “هتل کپسول”[5] نام گرفتند؛ میهمانان در اتاق هایی که از نوعی پلاستیک ساخته شده بودند، با ارتفاع و عرض حدود 25 فوت و 6/7 فوت عمق مستقر می شدند و هر شب اجاره ای حدود 25 دلار در توکیو می پرداختند و جالب اینکه اغلب پر بودند و جای خالی به ندرت پیدا می شد. هر یک از این کپسول ها مجهز به رادیو، تلویزیون، کولر و ساعت بودند و هر هتل بالغ بر 400 کپسول داشت. اینگونه هتلها در شهرهای متعدد ژاپن به سهولت به چشم می خورد. متل خلاصه شده عبارت “هتل اتوماتیک”[6] است. اگر بخواهیم هتل یا متل را محصولی برای فروش فرض کنیم، می بایست شامل این عناصر باشد:
- مکان: اشاره بر سهولت دسترسی و راحتی مهمان دارد.
- تسهیلات: بر کیفیت اتاق ها، رستوران ها، مغازه ها، وسایل حمل و نقل، تاکسی و … دارد.
- خدمات: مشتمل بر سرعت، کفایت و میزان توجه کارکنان است.
- تصویر: منظور همان تصویری است که با عوامل فوق الذکر از هتل در ذهن میهمان ایجاد می شود. نام هتل، ظاهر هتل و افرادی که در هتل مدیریت می کنند.
با در نظر گرفتن عوامل بالا، هتل قابل فروش می شود. هنگامی که هتلی تعرفه های خود را مشخص می کند، آنگاه مدیریت یا صاحب هتل می تواند تصمیم گیری کند که اتاق ها با چه قیمتی به فروش برسند.
کاندامینیوم[7] یا هتل با مالکیت مشترک از ابتکارات جدید صنعت هتلداری است. این دسته از هتل ها به جای اتاق مجموعه ای از آپارتمان ها هستند. هتل توسط فردی که صاحب اصلی آن است به دست افراد دیگر سپرده می شود تا به گردشگران اجازه داده شود فرد در زمان مشخصی از سال و یا با پرداخت هزینه های کمتری در یک بازه مشخص از سال حق دارد از آن استفاده کند. سود حاصله در پایان هر سال میان شرکا به نسبت تقسیم می شود. افرادی که در هتل ها مستقر می شوند اغلب خانوادگی هستند و به لحاظ اقتصادی برایشان بسیار مقرون به صرفه است، آپارتمانها مجهز به امکانات پخت غذا و … نیز هستند (همان).
تایم شرینگ[8] نوعی خاص از هتل های کاندامینیوم است. در ابتدا در کشورهای اروپایی و هم زمان با راه اندازی اولین هتل کاندامینیوم آغاز به کار کرد، علیرغم شباهت های موجود میان این دو نوع هتل پیوندی میان آنها وجود ندارد. این سیستم زمانی شروع به کار کرد که مردم در رزرواسیون هتل مورد نظر و زمان دلخواه خود دچار مشکل شدند. جهت اطمینان از رزرواسیون هتل طی یک یا دو هفته، افراد اقدام به پیش پرداخت هزینه ها و خرید اتاق با امکانات در زمان مشخصی از سال و به صورت چندین ساله نمودند. به عنوان نمونه، اگر شخصی تمایل داشته باشد برای مدت دو هفته در سال به میامی سفر کند، می بایست کاندامینیومی با قیمت 200000 دلار امریکا اجاره کند، در حالیکه می تواند به مدت 25 سال رزرو اتاق را در این دو هفته در سال تضمین کند و تنها 10000 دلار بپردازد. مزیت این هتل ها در این است که فرد اگر نخواهد یک سال از اتاقی استفاده کند می تواند این امتیاز را به دوست و یا فرد دیگری بفروشد و یا با وی تعویض کند. سنت مالکیت و در عین حال مدیریت هتل و علاوه بر آن باقی ماندن در این صنعت در کنار مزیت هایش با مشکلاتی مواجه بود امروزه مالکان هتل ها به ندرت مدیریت هتل را هم به عهده می گیرند و در کنار آن باید متذکر شویم که هتل ها روز به روز گام به سوی زنجیره ای شدن می نهند و در این میان به لحاظ اقتصادی بازار کار برای هتل هایی که بصورت انفرادی فعالیت میکنند، باقی نمی ماند. حق استفاده از پسوند ها و پیشوندهای “زنجیره ای”، “بین المللی” و ملی به صاحبان هتلها و متل ها داده می شود که کار زیاد مشکلی هم نیست. در عوض صاحب هتل متعهد می شود هتل خود را با استانداردهای همان گروه (هتل های زنجیره ای) تطبیق دهد. بطور کلی، فرآیند برنامهریزی گردشگری پایدار، شباهت بسیاری به فرآیندهای موجود در برنامه ریزی منطقه ای دارد. برنامه ریزی منطقه ای دقیق در جهت افزایش توان بهره وری از منابع موجود امری است که علاوه بر پاسخ به نیازهای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی هر ناحیه؛ رونق و گسترش صنعت گردشگری را نیز در پی خواهد داشت. سابقه برنامه ریزی گردشگری به سبک امروزی به دوره پس از جنگ جهانی دوم بر می گردد که در اوایل آن (1945 م) مسافرت به عنوان یک فعالیت اقتصادی پر سود مطرح شد.
توسعه پایدار گردشگری عبارتست از گسترش صنعت گردشگری و جذب گردشگران به یک منطقه با استفاده از منابع موجود به گونه ای که ضمن پاسخ دادن به نیازهای اقتصادی، فرهنگی و ضوابط قانونی جامعه و انتظارات گردشگران بتوان وحدت و هویت فرهنگی، سلامت محیط زیست، تعادل اقتصادی مقصد و میهمانان آنها را به طور متوازن و پیوسته در حد بهینه تأمین کرد.
- اصل انعطاف پذیری و تغییر از اصول گردشگری پایدار است که همواره باید رعایت شود.
- یکی از منافع عمده گردشگری مبتنی بر رویکرد توسعه پایدار این است که پرداختهای گردشگری منجر به حفاظت از منابع طبیعی و فرهنگی یک ناحیه می گردد. از این روی گردشگری پایدار می تواند یک وسیله مهم برای رسیدن به حفاظت محیط در آن گونه از نواحی باشد که در فعالیت حفاظت از محیط و منابع با محدودیت مواجه هستند.
- در تهیه و تدوین برنامه محیط زیست تعیین نوع مناسب و مکان توسعه و شناخت تفصیلی محیط اهمیت زیادی دارد. یک جنبه بسیار مهم توسعه پایدار تاکید بر زمینه اجتماعی گردشگری است. این رویکرد در گردشگری به مشارکت جامعه در فرآیند برنامه ریزی و توسعه انواع گردشگری که منافعی را برای جوامع محلی ایجاد می کنند وابسته است. همچنین روشهایی برای اطمینان از اینکه بسیاری از منافع گردشگری به ساکنان محلی ( و نه ساکنان خارج از آن محیط ) می رسند به کار گرفته می شود.
- محصولات جهانگردی ترکیبی از خدمات حمل و نقل بین المللی، خدمات مرزی، خدمات کنسولی، گمرکی، خدمات حمل و نقل داخلی خدمات هتل داری، پذیرایی و رستوران داری، خدمات مسافرتی، راهنمائی و بازدید از نقاط دیدنی و زیارتی، خدمات هنری و فرهنگی، تجاری، خدمات ورزشی و عرضه کالاهای هنری و دستی و بالاخره نحوه مدیریت و بهره برداری مطلوب از منابع چهارگانه جهانگردی از نوع آثار یادمانی، طبیعی، گیاهی، آبی، فرهنگی و مردمی است.
- توسعه پایدار گردشگری همچون منشوری کثیرالوجه است که وجوه مختلف آن را محیطهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقلیمی و جغرافیایی جامعه و نیازها و انتظارات جهانگردان و مردمان منطقه تشکیل می دهند.
- “کیفیت گردشگری”، مفهوم مرتبط دیگر با توسعه پایدار است. این مفهوم می تواند از نقطه نظر بازاریابی به گردشگری موفق برسد و از طرف دیگر منافعی برای ساکنان محلی و محیط آنها ببار بیاورد. کیفیت گردشگری به معنی گردشگری پر هزینه نیست بلکه به معنی ارایه مناسب جاذبه ها، فعالیتها، امکانات و خدمات، با ارزش مناسب در برابر پول است. منابع گردشگری را حفاظت می کند و تنوعی از گردشگران که با جامعه و محیط زیست سازگار هستند را جذب می کند. کیفیت گردشگری می تواند به طور بسیار مؤثری در جذب گردشگران با مشخصات ویژه و ممتاز رقابت کند. این یک “خود پایداری” اجتماعی و محیطی قابل توجه است.
فرهنگ و معماری
ريشه فرهنگ را ميتوان در تمامي ابعاد زندگي انسان يافت، چه از لحاظ لغوي كه در معناي كشاورزي و آبياري به كار رفته است و حيات انسان به آب و گياه وابسته است و چه از لحاظ تصوير و تصور عمومي كه تمدن را مي سازد. آثار بر جاي مانده تمدنها اعم از معماري، صنايع دستي،… همه گواه بر اين است كه سازنده آن داراي فرهنگي بوده است كه متصل به هنر و مذهب است. بنابراين قبل از شروع هر طرح بايستي فرهنگ آن منطقه را شناخت، سپس در مورد فضاهاي مورد استفاده آن منطقه تصميم گيري نمود. ادوارد بارنت تايلور[9] در سال 1871 ميلادي يك تعريف نسبتاً جامع از فرهنگ ارائه داده است. “فرهنگ عبارت است از مجموعه پيچيده اي از دانش ها، اعتقادات، هنرها، امور اخلاقي، قوانين، عادات و هرگونه توانائي ديگري كه انسان به عنوان عضوي از جامعه بدست ميآورد” (قلي زاده،1377 ).
فرهنگ، خصوصیات فرهیخته جوامع انسانی، از پیدایش بشر تا عصر حاضر است و مجموعه شناخت ها و معارف اکتسابی بشر، به پدیده های محیطی، جهت بهتر زیستن و پیشرفت از آغاز حیات، انسان مهاجر بدون سرپناه و استمرار آن تا امروز، تعریف ساختار تمدن می باشد. فرهنگ هر جامعه بر تمام ارکان آن تاثیر می گذارد وقتی طراح از اشکال و اجزایی استفاده می کند که مورد توجه اکثر مردم آن جامعه است در حقیقت او از فرهنگ آن مردم در طراحی خود استفاده کرده است ، تاریخ نیز عامل دیگر است که در بررسی یک طرح مطلوب باید مورد توجه قرار گیرد زیرا که بسیاری از ساختارهای جامعه از تاریخ آن نشات گرفته است (افهمی؛ و همکاران، ۱۳۹۵).
همان گونه كه مي دانيم مهمترين و اساسي ترين عنصر مشخص كننده حيات جهاني فرهنگ است. از اين جهت اين مفهوم، صفت جوامع پيشرفته تر يا فرهيخته تر نيست، بلكه مشخصه همه جوامع است و نمودار ارزش ها، باورها، رفتارها و فراورده هاي انساني موجود در آن جوامع محسوب مي شود (رشید ساوجبلاغی و زائرحجازی، ۱۳۹۵).
طي بررسی های انجام شده و با پرسشگری از ساكنین خانه های تاریخی و معاصر مشخص می شود كه امروزه عامل فرهنگ بایستی هم تراز عامل اقلیم بررسی شود. عامل فرهنگ یكی از عوامل تأثیرگذار بر شکل بنا است، به عبارتی عامل فرهنگی با تمام پیچیدگی و ظرافت خود هم راستاي عوامل دیگر، شکل بنا را تعیین میکند.
جایگاه فرهنگ در معماری
بی شک معماری و شهرسازی به عنوان یکی از پیچیده ترین و در عین حال ملموس ترین و ضروری ترین علوم انسانی از دیرباز مورد عنایت و توجه متخصصین و طراحان در سراسر گیتی بوده است. همواره تحولات ایجاد شده در فرهنگ های انسانی و دگرگونی های جوامع، بارزترین و مهم ترین جلوه های خود در سیمای شهرها و بناهای شهری بر جای گذاشته اند. در واقع در تاریخ بشریت، فرهنگ و معماری در ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر بوده اند و هرگز نمی توان تاثیر فرهنگ یک منطقه را بر معماری آن منطقه منکر شد. از آنجایی که معماری به عنوان یک پدیده اجتماعی از فرهنگ نشات می گیرد و بر آن تاثیر می گذارد، سبک معماری هر دوره انعکاسی از فرهنگ آن دوره محسوب می گردد. همچنین شناخت معماری بومی می تواند به منزله شناخت جامعه باشد چرا که معماری هر سرزمین ریشه در ادب و فرهنگ آن سرزمین دارد و بدون شناخت گستره ادب و فرهنگ مردمانی که در آن سرزمین زیسته اند، نمی توان به چونی ها و چندی ها پی برد (سلیمانی پور، ۱۳۹۵).
راپاپورت و فرهنگ
راپاپورت به منظور تبيين ديدگاه خود اقدام به مفهوم سازي و تعريف مجدد برخي موضوعات و مضامين اساسي مي كند. او معتقد است كه آشكارسازي مفاهيم كلي و انتزاعي از طريق تفكيك و مطالعة اجزا و مظاهر و طرق ارتباطي آنها، يعني تحليل و سپس جمع بندي وتركيب مجدد اجزا و متغيرها، روشي بسيار مناسب و كارآمد است (Rapoport, 2003, P: 160). به نظر راپاپورت، محيط و فرهنگ مفاهيم زيربنايي درمطالعات محيطي رفتاري هستند كه نياز به تبيين و تعريف دارند. البته براي تعريف موضوعات و مفاهيمي چون فعاليت و معني نيز چنين روشي به كارگرفته شده است. راپاپورت مفهوم محيط را با چهار شيوة متفاوت و درعين حال، مكمل و هماهنگ تعريف كرده است. محيط به مثابة: 1. سازماندهي فضا، زمان، معني و ارتباطات؛ 2. سامان هاي از صحنه ها؛ 3.منظر فرهنگي؛ 4. آميزه اي از عناصرثابت، نيمه ثابت و غيرثابت. اين تعاريف در واقع، وجوه مختلف مفهوم محيط را از زواياي مختلف به تصوير مي كشد. هركدام از تعاريف مذكور در موقعيت هاي مختلف و براساس چارچوب نظري پژوهش، قابل بهره گيري هستند. به منظور شناخت و درك كاربرد مفهوم فرهنگ نيز مي توان به مطالعة مظاهر آن اقدام كرد. به اين طريق حدود و جوانب فرهنگ تاحدودي آشكار مي شود و دركي نسبي از كليت آن به دست مي آيد. رپوپورت دو مسئلة اساسي فرهنگ را گستردگي و كليت بسيار و بسيار انتزاعي بودن آن مي داند. او خواستار تبيين و وضوح بيشتر اين مفهوم در مطالعات فرهنگي است (رشید ساوجبلاغی و زائرحجازی، ۱۳۹۵).
راپاپورت تفكيك فرهنگ به اجزا و عناصر تشكيل دهنده را در دو مسير پي ميگيرد كه هريك زمينة پاسخ به يكي از مسائل اساسي فرهنگ را مهيا مي سازد. اين دو مسير متفاوت در عين حال مكمل هم نيز هستند و تعاملي چندگانه دارند. لذا لازم است كه اين دو مسير هم زمان مورد توجه قرار گيرد. راپاپورت سعي كرده است در نمودار زیر، موضوع تفكيك فرهنگ را به صورت خلاصه بيان كند.
راپاپورت براي محدود كردن طراحی مراکز اقامتی گردشگری و فرهنگی، مقوله فرهنگ در ارتباط با شكل خانه، ابتدا به كشف لايه ها و ابعاد پنهان مقوله فرهنگ پرداخته است. او فرهنگ را منشأ جهان بيني و سپس جهان بيني را منشأ ارزشها معرفي مي كند. در ادامه نيز ارزشها را به عنوان عوامل اصلي سازنده شيوه زندگي معرفي كرده است كه با جهت دادن به فعاليت ها و چگونگي انجام آنها به صورت بلافصل بر شکل خانه تأثیر می گذارد (Rapoport, 1998).
[1] Conrad Hilton
[2] Sheraton
[3] Hyatt
[4] ” Holiday
[5] Capsule Hotel
[6] Automatic Hotel
[7] Candominium
[8] Time Sharing
[9] E.B. Tylor
[10] Rapoport