بررسی ویژگی‌های معماری گرمابه‌های تاریخی در اقلیم‌های گوناگون
مروری بر سیر تحولات گرمابه‌ها
در بررسی معماری گرمابه ایران چهار دوره‌ی مختلف را می‌توان از هم تفکیک نمود:
الف) دوره ی اولی: حمام‌های قبل از صفویه؛
ب) دوره ی دوم: حمام‌های دوره‌ی صفویه تا اواسط قاجار؛
پ) دوره ی سوم: حمام‌های اواخر قاجار تا دوران معاصر؛
ت) دوره ی چهارم: حمام‌های معاصر (عالم، وزیری؛ ۱۳۹۲).
تحولات در حمام‌ها از زمان صفوی تا اواسط قاجار بطئی بوده و از این دوره آثار ارزشمندی در شهرهای گوناگون کشور همچون حمام حاج شیخ در ادبیل، حمام آقانقی و… باقی مانده است. در اواخر قاجار با یک خود باختگی فرهنگی، گرمابه‌ها سیر انحطاط را طی نموده و به شدت آلوده شدند (مراغه‌ای، ۱۳۶۴: ۲۷). در پی آلوده شدن گرمابه‌ها و مشکلات بهداشتی ایجاد شده در آنها از اواخر قاجار به بعد و به دنبال تقلید از غرب حمام‌های دوشی در ایران شروع به ساخت کرد.
معماری گرمابه‌ها
گرمابه ها به دلیل این که جز مهمی از بازارهای سنتی به شمار می رفتند و به دلیل دارا بودن فنی ترین اصول ساخت به علت تماس همیشگی با آب، رطوبت و حرارت گرمخانه و پررفت و آمد بودن ، محلی برای برخوردها و تعاملات اجتماعی به شمار می رفتند. حمام ها یکی از مهمترین مولفه های معماری سنتی در ایران زمین هستند. عایق بندی مخزن ها، نگهداری آب و روش گرم کردن آب و دفع فاضلاب از جمله مسائل مهم در حمام ها بوده است. حمام ها چون محیط های تقریبا بسته می باشند در نتیجه ارتباط کمی با محیط بیرون دارند. از نظر جنبه کالبدی، حمام ها تقریبا مشابه هم ساخته می شدند. علاوه برآنچه در طراحی فضای حمام جلوه خاصی دارد نظم شکل درونی آن است. همه فضاهای حمام علی رغم شکل معمولا نامنظم و غیرهندسی بیرونی بنا، اشکال منظم و کامل دارند و از درون دارای دید و منظر ویژه، فضاسازی و تزئینات ارزشمندی دارند. نوع کارکرد حمام و لزوم ایجاد شرایط آسایشی مناسب و مورد نیاز آن ایجاب کرده است تغییرات و دگرگدنی هایی در الگوی اصلی معماری و فضای داخلی این بناها باتوجه به اختصاصات هر اقلیم و محیط ایجاد شود که باعث گردید ضمن مشابه بودن الگوی اصلی معماری حمام ها، تفاوت هایی در بنا و ساختار آن ها در اقلیم ها و شرایط محیطی گوناگون مشاهده شود (عباس زاده و همکاران؛ 1395).
ویژگی‌های کالبدی گرمابه‌ها در ادوار مختلف
در مورد استقرار حمام ها، شکل کالبدی و حجم آنها، طبق نظر کارشناسان مختلف تفاوت اندکی بین اقلیم ها و شهرهای مختلف وجود دارد و همگی از یک الگوی تقریبا یکسان تبعیت می کنند؛ آقای مهندس پارسی: ” حمام ها اغلب برای دسترسی آسان به آب قنات و حداقل تبادل انرژی با هوای آزاد در داخل زمین ساخته می شدند و بخش قابل رؤیت آنها دیواری کوتاه و گنبدهای کوچک و بزرگ است. بنابراین کسی که وارد حمام می شود نخست از پلکانی به سمت پایین حرکت می کند تا به هشتی ورودی برسد (بهرام زاده و علائی بخش به نقل از پارسی، ۱۳۹۲).
دکتر قبادیان: ” به لحاظ اینکه معماری گرمابه محیطی نسبتا بسته می باشد و ارتباط کمی با شرایط اقلیمی مجاور خود دارد، لذا ساختار کلی حمام ها در مناطق گوناگون اقلیمی ایران کم و بیش مشابه است و عوامل اقلیمی مختلف مانند آفتاب، باد و موقعیت جغرافیایی تأثیر چندانی در نحوه استقرار، شکل کالبدی و تقسیم‌بندی فضاهای داخل حمام نداشته است.
اگرچه باید توجه شود که در مناطق گرم و خشک و خصوصا مناطق سرد، جهت حفظ حرارت داخل حمام، کالبد ساختمان تا حد ممکن در داخل زمین قرار می گرفته. در کرانه ی جنوبی سواحل دریای خزر به دلیل معتدل بودن اقلیم و همچنین بالا بودن سطح آب های زیرزمینی، حمام در عمق کمتری از زمین قرار می گرفته است و این موضوع در مورد سواحل جنوبی کشور نیز صادق است زیرا در این سواحل حرارت و رطوبت هوا بسیار زیاد و سطح آب های زیرزمینی نیز در اکثر مناطق آن بالا می باشد”(قبادیان، ۱۳۸۵: ۲۷۷ و ۲۷۸). در ادامه دکتر قبادیان مزایای دیگر قرار دادن بنای حمام را در داخل زمین چنین بیان می کند: “… بدین ترتیب خاک اطراف دیوارها همانند یک عایق حرارتی عمل کرده و میزان تبادل حرارت بین داخل و خارج ساختمان را کم می کرده همچنین بدنه ضخیم حمام به علاوه خاک مجاور آن همانند یک خازن حرارتی عمل کرده و در تعدیل نوسان درجه حرارت در داخل ساختمان مؤثر بوده است. از دیگر مزایای قرار دادن بنا در داخل زمین، مقاومت بهتر ساختمان در مقابل نیروی زلزله بوده است. مزیت سوم و بسیار مهم آنکه امکان سوار شدن آب جاری در جویها که از رودخانه و یا قنات سرچشمه می گرفته، بر حمام هایی که از این آب استفاده می کردند، میسر می گشته است.
دکتر فرهاد فخار تهرانی: “از تحقیقات میدانی حمام های موجود در اصفهان و مستندات تاریخی، استنباط می شود که آب مورد نیاز حمام ها کلا با گاو از چاه بیرون کشیده می شده است و این سیستم فضایی به مجموعه فضاهای حمام افزوده که شامل گاو چاه و گاو رو است.
گاو چاه، چاهی است به شکل چندضلعی یا استوانه، که عموما با آجر جداره سازی شده و آب مصرفی مورد نیاز حمام را تهیه و تولید می کرده است. گاور و فضایی معماری با سطح شیبدار است که عموما مسقف بوده و طول آن بیشتر از عمق چاه است و گاو در این فضا حرکت می کند، طویله ای نیز برای نگهداری گاو دارد. این مجموعه ورودی مشترکی با ورودی انبار سوخت و تون دارد که عموما با فاصله ای از ورودی ارباب رجوع‌های حمام واقع شده است” (فخار تهرانی، ۱۳۸۴: ۲۱).
معرفی معماری گرمابه
سردرن فضای ورودی و ارتباطی حمام از سردر آغاز می شود. یکی از عناصر ارزشمند معماری و تزیینی حمام ها و نخستین حلقه ی ارتباط با بافت شهری است و به سبب قرار گیری فضاهای ورودی در بازارها، معابر و میادین و پیوند با فعالیت های شهری، سردر حمام ها یک فضای شهری نیز به شمار می‌آیند. از منظر ویژگی های شکلی، ورودی حمام ها معمولا حالتی گشوده، وسیع و دعوت کننده دارند؛ و از عمق مناسبی نیز برخوردارند.
- هشتی: هشتی پس از سردر، دومین بخش از فضای ورودی و ارتباطی حمام، هشتی یا کرباس است. هرچند که در بیشتر موارد شکل این فضا نیز هشت ضلعی است ولی هشتی های به شکل مربع، مستطیل یا چند ضلعی های دیگر نیز وجود دارد. بنابراین واژه هشتی با عدد هشت هیج ارتباطی ندارد. به تعبیری منظور از هشت، چیزی است که از بخش های داخلی بنا بیرون زده باشد. هشتی ها عمدتا فاقد تزیینات ویژه ای هستند. معمولا در هشتی‌ها عناصری همچون سکو، چراغدان و پلکان برای رفتن به بام حمام تعبیه شده است (بهرام زاده و علائی بخش به نقل از طبسی، ۱۳۹۲).
- بیه: فضای بینه از نظر مساحت و تزیینات از سایر فضاها مشخص تر بوده و عموما به شکل هشت گوش و چهارگوش ساخته می‌شده و در اطراف آن سکوهای نشیمن و رخت کن و در زیر سکوها، حفره های جای کفش تعبیه شده بود. در بالای سقف گنبدی شکل حمام‌ها انواع نورگیرها قرار داشت (بهرام زاده و علائی بخش به نقل از مجهور، ۱۳۹۲).
- دالان یا راهرو: عنصر انتقالی و پویای معماری حمام ها به شمار می رود. راهروهای حمام ها غالبا زاویه دار و پرپیچ و خم طراحی و ساخته شده‌اند.
- گرمخانه و خلوت: گرمخانه حمام، فضای اصلی شستشو و استحمام، و غالبا دارای پلان مربع یا هشت ضلعی است و احتمالا یک یا چند فضای خصوصی، با نام خلوت دارد. اجزاء و عناصر معماری گرم خانه در یک یا چند حوض با ابعاد متوسط خلاصه می شود.
- خریه “خزینه: یا خزانه در حمام های کامل، سه عدد بوده که یکی برای آب گرم، یکی برای آب سرد و در وسط آن دو خزانه آب، آب ولرم جای می گرفت. این دو را قله یا گله و مجموع آن را قلتبین می گفتند “(پیرنیا، ۱۳۸۲: ۱۹۹). خزینه معمولا توسط چند پله و یک سردر بسیار کوتاه، از گرمخانه جدا می شود. به غیر از پله و سردر، خزینه دارای عنصر معماری دیگری نیست و تنها عنصر تاسیساتی آن تبان می باشد (بهرام زاده و علائی بخش به نقل از طبسی، ۱۳۹۲).
- چال حوخصر: در جنب خزینه ، مخزن آب سرد وجود داشت که علاوه بر تامین آب خزینه در بعضی از حمام ها از آن برای آب بازی نیز استفاده می کردند (بهرام زاده و علائی بخش به نقل از مجهور، ۱۳۹۲). فضایی است وسیع و مستطیل شکل با ارتفاع متوسط. در یک سوی چال حوض سکو یا چند پله برای پرش و در سوی دیگر یک فضای نیم هشت، با سطح بلندتر از سطح زمین قرار دارد که جایگاه تماشاچیان بوده است (طبسی، ۱۳۹۰: ۲۱).
پژوهشگران برتر
مشاوره انجام پایان نامه معماری و شهرسازی
0990-135-4771