طراحی داخلی کاروانسرا

واژه کاروانسرا مرکب از دو واژه فارسی «کاروان» و «سرا» است. کاروان یا کاربان (کار + بان، وان) واژهای پهلوی ساسانی است که در کتیبه نرسی در پایکولی به کار رفته، و با این که در اصل با لشکری و جنگی داشته است (کارزار= جنگ گاه)، اما در فرهنگ معین به معنای«گروهی مسافر و زائر و سوداگر که با هم مسافرت میکنند و دارای زاد و توشه و ستوران باشند» آمده است؛ و «سرا» و «سرای» نیز در زبان پارسی باستان به معنای خانه و منزلگاه به کار رفته است؛ و بدین سان «کاروانسرا» یعنی «سرا یا خانه کاروان که افراد آن به طور موقت در آن جا سکونت میکنند». به بیان دیگر «محلی که کاروان در آن متزل کند، سرای کاروان، کاروانگاه، خان گفته میشود که محوطهای شامل حجرات متعدد است و بازرگانان در آنها به کار تجارت پردازند و در انبارهای آن کالاهای خود را جا دهند.» افراد کاروان یا «قافله» را، کاروانی میگویند، که جمع آن کاروانیان است. در هر کاروانی، مودت و دوستی میان کاروان امری مهم و لازم است. «کاروانسرا» یا «خانه کاروان» در پارهای از متون فارسی به صورت «کاروانگاه»، «کاروانگه» و «کاروانخانه» نیز به کار رفته است. پیرنیا از تعریف از کاروانسرا مینویسد: «به رباطهای بزرگ و جامع کاروانسرا میگویند چه در شهر و چه بیرون از آن باشد.»

تعریف کاروانسرا

دیالافوا نیز در سفرنامه خود، به تعریف کاروانسرا پرداخته:

«کاروانسرا عبارت است از حیاط وسیعی که دیوار گلی آن را احاطه کرده و در اطراف آن یک سلسله اتاقهایی وجود دارد که همه با خشت و گل ساخته شدهاند. هر یک از این اتاقها مخصوص یک نفر مسافر است که به محض ورود، بار و لوازم سفر خود را در آن جای میدهد.»

کاروانسرا در سادهترین تعریف آن بنایی است مه کاروانی را در خود جای میدهد. کاروانسرا از کلمهی «کاروان» یا «کاربان» مشتق شده است.رباطها نیز استراحتگاهها بین راه و اداری کار کردی مشابه کاروانسراها هستند، ولی سادهتر از کاروانسراها میباشند. به عبارت دیگر، کاروانسرا رباطی جامع بزرگ است. رباط به کاروانسراهای کنار راه به ویژه بیرون از شهر و ابادی گفته میشود و کاروانسرا میتواند چه در شهر و چه بیرون آن وجود داشته باشد.((خان)) نیز همان کاروانسرا ولی به زبان عربی میباشد. در ترکیه بهع کاروانسرا((هان)) گفته میشود. . کاروانسرایی را که بیشتر برای نگهداری اسب و چهار پایان استفاده میشده است را رباط^[2] میگفتند ولی کاروانسرا بیشتر مورد استفاده طبقه اعیان و حکومتی تعلق داشته است نوع سومی نیز وجود داشته که به آن ساباط میگفتند.

طبق بررسیهایی که توسط مورخین انجام شده تاریخ بناهای بین راهی و طرحهای اولیه کاروانسراها به دوره هخامنشیان بر میگردد. توصیفی که هرودوت مورخ یونانی در کتاب پنجم خود در مورد 111 بنای شبیه به کاروانسرا مینماید که در فاصله 2500 کیلومتری بین پایتخت هخامنشیان (شوش) و ساردبنا گردیدهاند، و کاروانیان این فاصله را در طول زمانی حدود 3 ماه طی میکردند هرودت در کتاب پنجم در مورد به وجود آمدن کاروانسراها در دوره هخامنشی چنین اظهار نظر کرده «مطالعه راههای ارتباطی و جادههای بازرگانی و نظامی و نتایج تحقیقات و کاوشهای باستان شناسی معلوم میدارد که از گذشتهی دور نیاز وافری به ایستگاههای بین راه و امنیت و رفاه کاروانیان احساس میشده است». که بعد از آن توسط اشکانیان و بعد از آن توسط ساسانیان رونق یافت.از 500 کاروانسرای شناخته شده در ایران 190 کاروانسرا مربوط به دوره صفوی بوده که میتوان آنرا به عنوان عصر طلایی کاروانسراهای ایران دانست.

انواع کاروانسراها

به طور کلی میتوان کاروانسراها را به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

کاروانسراهای برون شهری
کاروانسراهای درون شهری

کاروانسراهای درون شهری و برون شهری که بارانداز و استراحتگاه کاروانها و کاروانیان اقصی نقاط معمور آن روزگاران به شمار میآمده، محل تعامل اندیشهها و تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بوده، و بی تردید، این تماس و تلاقی انسانها و اندیشههای گوناگون، تأثیری شگرف بر زندگی مردم این مرز و بوم کهنسال داشته است.

کاروانسراهای درون شهری: کاروانسرای خانات در ضله شمال شرقی میدان امین السلطان در محدوده بازار تهران با قدمتی بیش از 200 سال، تنها کاروانسرای درون شهری تهران محسوب میشود که از سرنوشت ناخوشایندی که دانگیر اغلب کاروانسراها شده نجات یافته و با همکاری شماری از هنرمندان و معماری ایرانی به سوی تجربه دورهای دیگر سوق داده شده است.
کاروانسراهای برون شهری: کاروانسرای قصر بهرام در 154 کیلومتری جنوب تهران و بر سر راه جاده سنگی قدیمی و کاروانروی کویری اصفهان- کاشان- گرمسار قرار دارد. این جاده در طول مسیر خود از کنار کاروانسرای عین الرشید میگذرد و به جای سنگفرش نیز معروف است. این کاروانسرا که 24 اتاق دارد و در حال حاضر به عنوان پاسگاه شکاربانی پارک ملی کویر و نیز مهمانسرایی برای اقامت گردشگران و محققین مورد استفاده قرار میگیرد.این کاروانسرای سنگی توسط سازمان حفاظت محیط زیست با نظارت سازمان میراث فرهنگی تعمیر و مرمت شده است.

اما از آن جایی که اغلب کاروانسراهای باقی مانده در ایران متعلق به دوره صفوی و بعد از آن است، لازم است در تقسیم آن تمامی عوامل از وضع آب و هوایی تا شیوه معماری منطقهای مورد بررسی قرار گیرد، بنابراین تقسیم بندی فرمی براساس شرایط اقلیمی و کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران، کاروانسراهای کرانههای پست خلیج فارس، کاروانسراهای کاملاً پوشیده منطقه کوهستانی.

از نظر ساختار معماری

کاروانسراهای حیاطدار مناطق مرکزی ایران از نظر ساختار معماری به انواع زیر تقسیمبندی میشوند:

کاروانسراهای مدور

تعداد کمی از کاروانسرهای ایران با نقشه مدور بنیاد گردیده است. این نوع کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حائز اهمیت فراوان است. گرچه در حال حاضر فقط دو نمونه از این نوع کاروانسراها شناخته شده؛ ولی همین دو نمونه نشان دهنده سلیقه، ذوق، ابتکار و بالاخره هنرنمایی فوق العاده معماران دوره صفویهآن است. کاروانسرای زیره (بین کاشان و نطنز) یکی از این نمونههاست. (کیانی و کلایس، 1362، 13)

کاروانسراهای چند ضلعی حیاطدار

اینگروه از کاروانسراها به شکل چند ضلعی (اغلب هشت ضلعی) و مانند کاروانسراهای مدور بسیار زیر بنا شدهاند و زمان ساخت آنها دورهای است که در معماری کاروانسراها پیشرفت قابل ملاحظهای به وجود آمده است. از نظر تعداد کاروانسراهای چند ضلعی نیز همانند کاروانسراهای مدور اندک و فقط نمونههای کمی از آنها در سراسر ایران باقی مانده است. زیباترین نمونه کاروانسراهای این گروه سه کاروانسرای امین آباد، خان خوره و ده بید بینجاده اصفهان- شیراز است که به فرم هشت ضلعی در دوره صفویه ساخته شده و نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی است. به علت شباهت فوق العاده کاروانسراهای یاد شده میتوان گفت که معمار هر سه بنا شخص واحدی میباشد (کیانی و کلایس، 1362، 13)

کاروانسراهای دو ایوانی

همانند مدارس و مساجد و سایر بناهای مذهبی ایران تعدادی از کاروانسراهای ایران به شکل دو ایوانی و به قرم مربع یا مستطیل ساخته شدهاند. عموماً ایوانهای این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری روبروی آن قرار دارد. (کیانی و کلایس، 1362، 14) از نمونههای باقی مانده از این نوع کاروانسراها میتوان از کاروانسرای چاه خوشاب و کاروانسرای دو کوهک نام برد.

کاروانسراها با تالار ستوندار

تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار ستوندار بنا گردیدهاند و از تالارها عموماً به عنوان اصطبل استفاده شده است. (کیانی و کلایس، 1362، 14) نمونه این نوع کاروانسراها عبارتند از کاروانسرای مادر شاه مورچه خورت، کاروانسرای عسگر آباد بین جاده تهران- قم. درکل کاروانسراها از بزرگترین نوع ساختمانهای اسلامی هستند. پلان آن معمولاً مربع و یا مستطیل شکل است. به لحاظ فرم پلان و معماری کاروانسراهای حیاط دار ایرانی از ادوار مختلف به صورتهای کاروانسراهای مدور کاروانسراهای چند ضلعی کاروانسراهای دو ایوانه کاروانسراهای چهار ایوانی کاروانسرا با تالار ستوندار و کاروانسراها با پلان متفرقه ساخته میشدهاند. (پیرنیا 1365)